شناخت شناسی

شناخت‌شناسی یا معرفت‌شناسی شاخه‌ای از فلسفه است که به مطالعهٔ منشأ، طبیعت، قلمرو، و ابعاد گوناگون دانش، ظرفیت توانایی شناخت در انسان، ملاک داوری در مورد حقیقت و جهان خارج، و... می‌پردازد.

تاریخچه

تاریخ علم پر است از مواردی که ابتدا همه درست می‌پنداشتند، امّا بعدها ثابت شد که کاملاً نادرست اند. مانند اعتقاد به گردش افلاک دور زمین، اعتقاد به صاف بودن زمین، .... این چنین مواردی بود که دانشمندان را نسبت به نتایج کارهایشان نا امید کرده و انگیزهٔ معرفت شناسی دقیق را تقویت کرد.

سرمنشأ این شاخه از فلسفه به یونان باستان و سقراط افلاطونی می‌رسد. افلاطون در رسالهٔ تئتئوس که گفتگویی است میان سقراط و ریاضی‌دان جوانی به همین نام به کاوش در چیستی شناخت می‌پردازد.

در فلسفه اسلامی نخستین بار در قرن یازدهم هجری و توسط صدرالمتألهین مسائل شناخت‌شناسانه طرح می‌گردد و توسط علامه طباطبایی تبدیل به یک حوزه مستقل فلسفی می‌گردد. علامه طباطبایی در مقالات دوم تا ششم کتاب «اصول فلسفه و روش رئالیسم» مباحث معرفت شناسانه بدیعی در فلسفه اسلامی طرح می‌کند.

این مقالات عبارت‌اند از:

• مقاله دوم: فلسفه و سفسطه (رئالیسم و ایده آلیسم)
• مقاله سوم: علم و ادراک
• مقاله چهارم: علم و معلوم (ارزش معلومات)
• مقاله پنجم: پیدایش کثرت در علم
• مقاله ششم: ادراکات اعتباری

در فلسفه غرب این حوزه با سه اثر مشهور امانوئل کانت «نقد عقل نظری» (نقد خرد ناب)، «نقد عقل عملی» و «نقد قوه حکم» به عنوان یک حوزه مستقل فلسفی طرح گشته و در طول قرون ۱۹ و ۲۰ بیشترین توجه فلاسفه غربی را به خود معطوف داشته‌است.

انگیزهٔ شناخت‌شناسی

انسان دانش خود را باور دارد. امّا برای این باور دلیل محکمی ندارد. حتی در بسیاری موارد معلوم می‌شود باورش نادرست است. ادر این صورت باور انسان شکسته می‌شود و به حیرت ^{[۱] [۲]} و نا امنی فرو می‌رود و گاه بعضی سوالات فلسفی که برایش مهم نبوده مهم می‌شود. حتّی گاه بدیهیات را زیر سوال می‌برد:

نمونه‌هایی از خطا در شناخت

• خطای حواس
• دیدن سراب در بیابان.
• شکسته دیدن تکه چوبی صاف که در اب فرو رفته.
• خطای عقل
• افراد را می‌توان با شعر و مغالطه فریب داد

نمونه‌هایی از زیر سوال بردن بدیهیات

• شناخت چیست؟
• آیا انسان می‌تواند چیزی را بشناسد؟ آیا می‌تواند هر گونه چیزی را بشناسد؟ آیا می‌تواند آینده را بشناسد؟
• آیا می‌تواند کاملاً بشناسد یا همهٔ شناخت‌هایش حدس و گمان اند؟
• وقتی شناخت، از کجا می‌فهمد که شناخته؟
• وقتی فهمید، از کجا می‌فهمد درست (همانطور که واقعا در جهان خارج هست) شناخته؟
• از کجا میدانیم بعضی کارها مثل دروغ زشت اند؟
• از کجا معلوم که ما اکنون خواب نیستیم؟

مسائل اصلی شناخت‌شناسی

علامه طباطبایی مسائل زیر را مهم‌ترین مسائل شناخت‌شناسی در فلسفه اسلامی و غربی می‌داند:

• ۱- ارزش معلومات:

««بحث در این مسأله در اطراف این جهت است، که آیا آنچه ما با حس یا عقل خود می‌فهمیم علم، واقع و نفس الامر معلوم هم همین طور است، که ما می‌فهمیم یا نه؟ به عبارت اخری، این بحث در اطراف حقیقی بودن ادراکات و مطابقت آنها با واقع است.

• ۲-راه حصول علم
• ۳-تعیین حدود علم