بلخ باستان که در کتب تاریخی به نام های بلخ گزین ،بلخ بامی الحسنا، قبه الاسلام، ام البلاد و شهری با بیرق های بلند نیز یاد شده قبل از اسلام یکی از مراکز عمدۀ مدنیت مردم آریایی نژاد و از رهگذر

تاریخی تا دوره های اساطیری و قبل از آن ریشه دوانیده که یکی از مراکز عمده کیش زردهشتی (زردشتی) و ترویج عقاید بودایی و مدنیت های دیر پای بود که در بهزستی و تکامل جامعۀ آن روزه بشری سهمی بارز و برجسته داشت و بعد از اسلام یکی از مراکز عمدۀ فرهنگ و ادبیات و عقاید اسلامی بوده و در هر برهۀ تاریخی در هر شاخۀ از علوم دانشمندانی از این کانون فرهنگی سر بر آورده که اندیشۀ شان اقصای عالم را روشنی بخشیده است.

مولانا جلال الدین محمد فرزند سلطان العلما بهاء الدین معروف به مولوی از بزرگترین شاعران عارف به سال 604 هجری در چنین شهری که دارای پیشینۀ غنامند تاریخی و گاهواره مدنیتهای گوناگون بود تولد یافته است.

بلخ بامی زادگاه مولویست

مشرق صد آفتاب معنویست

مولوی در چنین شهری دیده به جهان کشود که باغستان فرهنگی و ادبی آنرا شهید بلخی، ابوشکور بلخی، دقیقی بلخی، رابعه بلخی، عنصری، سنایی و صد شاعر و عارف دیگر از چشمه های روان شان سیراب کرده بودند در خانقا های بعد از مرگ پدر محقق ترمذی که از شاگردان پدرش بود مدت نه سال سمت استادی او را داشت.

در سال 642 هجری با شمس الدین بن ملک داد تبریزی ملاقات کرد ژولیده پیری از پیران صوفیه که از نفس گرم آن شور و حال تازه ای بر مولانا وارد شد شمس الدین سایت حسودان و شاگردان مولانا به دمشق رفت پسر مولانا (صاحب مثنوی ولدی) به خواهش پدر به دمشق رفت تا آن نور مطابق را که رنجیده خاطر بوده( به من آورید یکدم مه خوب و خوش لقا را) به قونیه باز گرداند شمس بار دوم به قونیه رفت ولی این بار نیز مخالفان به وعده وفا نکردند بر ضر وی شوریدند بلاخره در سال 645 هجری به روایتی کشته شد و به روایتی غیبت کرد.

مولانا در فراق شمس غزلیات جانسوز و روان گداز سرودن گرفت دیوان کبیر مجموعه غزلیات مولاناست که بیشتر آن در فراق شمس سروده شده.

بعد از فوت شمس مولانا با صلاح الدین فریدون زرکوب توجه عظیم داشت و این توجه مولانا مایه رشک حسودان واقع شد بعد از ده سال صلاح الدین زرکوب چشم از جهان می پوشد.

در سال 657 حسام الدی طرف توجه مولانا قرار می گیرد او را به حیث خلیفۀ خویش می گمارد و به اثر تشویق و تذکر وی بود که مولانا اثر فنا نا پذیر خویش را که دوره تکامل و تصوف و عرفان است به رشتۀ نظم کشید. مولانا در سال 668 وفات یافت در حالیکه حسام الدین در 683 پدرود حیات یعنی حسام الدین 15 سال بعد از مولانا هم زنده بود.

مولانا در طی 27 سال یعین از آغاز ملاقات شمس تا وفات آثار گران ارجی در ساحۀ عرفان، ادبیات و فلسفه آفرید مثنوی او از شاهکار های ادبیات و عرفان است

آثارش عبارت اند از :

1- غزلیات معروف به (دیوان کبیر شمس

2- مثنوی

3- فیه مافیه

4- مجالس سبعه

5-مکاتیب

برگرفته از  کتاب مولانای محمدی سیرت

پژوهش دکتور عبدالغنی برزین مهر